Geïntrigeerd kijk ik naar de beelden op televisie tijdens het acht uur journaal van de NOS. Ik zie een enorme menigte (duizenden mensen) op een overheidsgebouw afstormen, alles slopend en plunderend wat ze op hun weg tegenkomen. Gehuld in de vlag van hun land gebruiken ze dranghekken om ramen en deuren te breken en zich zo een weg naar binnen te verschaffen. Daar aangekomen wordt alles op hun pad kort en klein geslagen of meegenomen als “souvenir”. Voor de camera van de aanwezige televisiezenders tonen ze vol trots het eindresultaat en hun “veroveringen”.
Ongekend en tegelijkertijd fascinerend wat daar in Brazilië gebeurt. Op het oog een herhaling van wat ruim een jaar geleden ook in Washington gebeurde: “de Capitool Bestorming”.
Ik vraag mij af wat het is wat mij zo fascineert aan deze beelden. Is het de massaliteit? Is het de energie die er vanaf spat? Is het het idee dat het volk opkomt voor haar rechten? Het groepsgevoel, gevoed door een bepaalde vorm van eensgezindheid? Ik probeer door de verhalen van de media heen te kijken, om te voorkomen dat ik mij te veel door hun (vaak toch wel wat eenzijdige en politiek georiënteerde) beeldvorming laat leiden. Ik probeer het te begrijpen. Te begrijpen waarom mensen in staat zijn tot dit soort massale en ongekend, impulsieve, acties.
Onderdeel van een groep zijn
In de sociale psychologie wordt hier veel onderzoek naar gedaan. Ze noemen dit “The Psychology of the Mob”. Een fenomeen waarbij mensen in grote groepen (de menigte) dingen doen, die ze normaal gesproken niet zouden doen. Die dus dingen doen alleen maar omdat ze onderdeel van een groep zijn. En daardoor lijkt het alsof ze buitenzinnig zijn, zichzelf niet zijn. De televisiebeelden uit Brazilië laten zien waartoe dat kan leiden. De kracht en de macht van de menigte straalt er vanaf!
Maar wat gebeurt er nou, waardoor normale mensen dit soort dingen doen? Laten we eerlijk zijn: je mag er toch van uitgaan dat de mensen die we hier bezig zien, dit in hun normale leven niet doen? Ze zijn geen beroepsslopers die dagelijks thuis ook alles kort en klein rammen, toch? Hoewel, je zult ze er zeker tussen hebben zitten ….
Crowd-(un)control
De Psychology of the Mob is een fenomeen dat al zo oud is als de weg naar Rome. Wat we in Brazilië zien, is de min of meer spontane variant, maar de Romeinen deden het ruim 2000 jaar geleden ook al. Bewust, als onderdeel van crowd-control!
“The beating heart of Rome is not the marble of the senate, it's the sand of the coliseum. He'll bring them death - and the mob will love him for it.”
(quote uit de film “The Gladiator)
In de 19e eeuw is er een uitvoerige analyse gedaan naar het gedrag van grote groepen, of menigten, door Gustav Le Bon. Hij onderzocht dit fenomeen en concludeerde:
“by the mere fact that he forms a part of an organised crowd,
a man descends several rungs on the ladder of civilization”
(alleen al door het feit dat hij deel uitmaakt van een georganiseerde menigte, daalt een man verschillende sporten af op de ladder van de beschaving).
Dit onderzoek is daarna verder verdiept en uitgebreid. Onderzoekers hebben ontdekt dat dit alles te maken heeft met, uiteraard, sociale groepsinvloeden, maar bovenal met de mate waarin we ons in een groep geïndividualiseerd voelen (of eigenlijk: juist niet geïndividualiseerd voelen).
Onder normale omstandigheden voelt elk mens (tot op zekere hoogte) zich verantwoordelijk voor zijn eigen handelen en accepteren we de consequenties van dat handelen. En hoewel we ons ook vaak identificeren met anderen, zeker in groepen, blijven we scherp op ons eigen handelen. Passen we een stukje zelfreflectie toe. We bewaken onze eigen individuele identiteit. Dit is het geïndividualiseerd voelen.
Totdat we in (grote) groepen terecht komen. Dan verliezen we onze persoonlijke identiteit en gaan we op in de massa (in de wetenschap heet dit: deindividuation). We zien andere mensen iets doen en doen dat onnadenkend na. We nemen snel aan dat wat anderen in de menigte doen “normaal” is, gegeven de situatie en context waarin we zitten. We zijn dan niet meer kritisch op onszelf. We staan dan niet meer stil bij de consequenties van ons eigen handelen, laat staan dat we enige vorm van zelfreflectie toepassen. En dus doen we mee, met wat de rest ook doet. We voelen ons anoniem in de menigte.
De menigte begrijpen
In de jaren 70 van de vorige eeuw kwam Philip Zimbardo met een mooi en begrijpelijk theoretisch model (zie hieronder) om nog beter te begrijpen hoe een menigte werkt. Hierin schetst hij dat als er voor een grote groep mensen aan een of meerdere condities is voldaan, het proces van deindividuation (opgaan in de massa) van het individu wordt gestart, met bijbehorende vormen van gedragingen die we onder normale omstandigheden niet snel zullen uitten.
Als je dit model plot op menigten, zoals in Brazilië, dan kun je het gedrag van de vele deelnemers als volgt uitleggen:
Een persoon in een menigte is minder bewust van zichzelf en zijn eigen handelen. Vaak is hij meer gericht op anderen (en elkaar) en de directe omgeving in plaats van op zichzelf. Hij voelt een bepaalde vorm van anonimiteit en gaat mee “with-the-flow”. Er ligt meer focus op het gedrag van anderen, waardoor er minder verantwoordelijkheid voor het eigen gedrag wordt gevoeld. Gedrag dat in de meeste gevallen, niet nadenkend, wordt gekopieerd en in sommige gevallen versterkt wordt (ten goede of ten kwade).
Er wordt een verlaagde drempel gevoeld om deel te nemen aan gedragingen die onder normale omstandigheden (= niet onderdeel zijn van een menigte) niet snel worden gedaan. Er wordt vaak ongewoon gedrag vertoond, omdat:
- onbewust de druk wordt gevoeld om dit te doen (groepsdruk). De energie & aanwezigheid van grote hoeveelheden andere deelnemers versterkt dit net als het gemak waarmee, op redelijk anonieme wijze, gedrag kan worden nagedaan;
- de rem niet wordt ervaren van een verminderd gevoel van scherp zijn op eigen handelen. Deelnemers in grote menigten hebben vaak een gebrek aan zelfevaluatie en worden al helemaal niet door hun omgeving gecorrigeerd op hun gedrag.
Als de menigte maar groot genoeg is, zie je de soort impulsieve, irrationele, emotionele en soms destructieve gedragskenmerken zoals we dat in Brazilië hebben gezien. Dit soort gedrag komt vaak voort uit een eigen unieke situatie en reageert daarom minder op prikkels waarmee je onder normale omstandigheden dat gedrag onder controle kunt krijgen. Dat is ook waarom zo’n situatie volledig uit de hand kan lopen, zodra bijvoorbeeld formele partijen (zoals politie of leger) ingrijpen. Je ziet vaak dat die formele partijen op de achtergrond blijven totdat de menigte weer wat is bedaart. Niet ingrijpen, tenzij het echt niet anders meer kan ….
Philip Zimbardo gaf later nog een extra argument over de vraag waarom mensen deelnemen aan het soort acties zoals in Brazilië. Deelname wordt namelijk vaak ook gevoeld als “bevrijdend”. Hij beargumenteert dat mensen over het algemeen leven onder bepaalde vormen van (vaak overheids)controle. Af en toe is het dan heerlijk om volledig los te gaan en alle remmen los te gooien.
Als je dan de publieke emotie op de juiste wijze weet te bespelen, zoals in Brazilië, is dit voor velen een manier om collectief ongenoegen te uitten over de gevoelde controle, zonder dat je je verantwoordelijk voelt voor je eigen handelen. Ik praat hiermee het gedrag van de mensen niet goed, maar ik begrijp wel waar dit gedrag vandaan komt en waarom je ook kunt zeggen dat “hij niet zichzelf was”. Ik denk dat voor het overgrote merendeel van de mensen die in Brazilië (en in de US) hebben meegedaan dit zeer zeker het geval was.
De kracht van de Menigte: het gebeurt vaker
Tot slot: we hebben het vaak over de Psychology of the Mob in relatie tot type gebeurtenissen zoals in Brazilië en Amerika. Het zijn de extremen die vaak iets duidelijk maken, maar het is ook goed om aan te geven dat deze principes veel vaker voorkomen dan je wellicht zou denken. En in de meeste gevallen in minder destructieve of negatieve settings. Om je een paar voorbeelden te noemen:
- Dodenherdenking op de Dam in Amsterdam;
- Crowd surfing tijdens concerten;
- Demonstraties;
- Town-hall meeting bij (grote) bedrijven;
- Supporters in een voetbalstadion;
- Flash-mob op straat.
